جَرثَقیل ابزاری است برای بلند کردن و جابه‌جایی بارهای سنگین. در گذشته جرثقیل نیروی انسان یا حیوان را به کار می‌برده‌است.

این وسیله که با تغییر شکل حرکت دورانی به حرکت مستقیم‌الخط و استفاده از خواص اهرم‌ها می‌تواند با نیروی کم اجسام بسیار سنگین را بردارد، از دیرباز مورد استفادهٔ بشر بوده و استفاده از آن بسیار فزونی یافته‌است برخلاف سابق دیگر نیروهای وارد بر آن نیروی انسانی نیست بلکه از نیروهای آب و الکتریک و سایر نیروهای موجود در فیزیک استفاده می‌شود.

اجزاء اصلی هر جرثقیل عبارت از یک میلهٔ بلندی است که بر سر آن قرقره ای قرار دارد و انتهای آن به محوری استوار در بدنه ای متصل است و این محور بر پایه ای مستقر است که آن می‌تواند در حول خود حرکت دورانی کند. علاوه بر این میله در هر جرثقیل یک طناب و چرخ بکار است که سر طناب پس از امتداد در طول میله و گذشتن از قرقره آزاد می‌شود و با چنگکی که با آن متصل است می‌تواند بارها را بردارد و سر دیگر آن به محور آن چرخ بسته شده‌است یعنی چرخی که با حرکت دورانی آن می‌توان طناب را به حرکت درآورد و بار را بلند کرد. تا اینجا کار دستگاه فقط بلند کردن اجسام است، ولی چون تخلیه یک جسم همواره در نقطهٔ دیگر به‌عمل می‌آید. از این رو می‌باید بتواند در حول پایهٔ خود به حرکت دورانی درآید برای این منظور پایه ای که میله به آن متصل است و اجزای جرثقیل به روی آن قرار دارد طوری ساخته شده که قابل چرخش در حول خود است و برابر این چرخش بازپس از بلند شدن از نقطه‌ای در نقطهٔ دیگر فرود می‌آید. دستگاه جرثقیل‌ها امروزه بر روی ارابه‌های با چرخ بدون زنجیره یا با زنجیره چون تانک‌ها یا با چرخ‌های چون لوکوموتیو قرار دارد تا بتواند در انواع مسیرها سیر کند.

تاریخچه

سنگین‌برهای اولیه که حدود ۴۰۰۰ سال پیش و در تمدن مصر باستان برای جابه‌جایی آب مورد استفاده قرار می‌گرفتند به شادوف بودند. نحوه کار شادوف به این صورت بود که برای تعادل در یک طرف، وزنهٔ تعادلی و در انتهای دیگر بازوی گردان که آب یا کالا را جابه‌جا می‌کردند قرار داشته‌است. قسمت‌های تشکیل دهنده این دستگاه چوبی عبارت بودند از:

• یک تکیه‌گاه افقی

• دو تکیه‌گاه عمودی

• یک بازوی گردان

تعداد زیاد جرثقیل در حال کار در پروژه‌های مسکونی انبوه‌سازی در ایران (شهرک پردیسان، آبان ماه ۱۳۹۰)

استفاده از نمونه‌های اولیه جرثقیل در سایر ملل نیز شایع بوده‌است. به عنوان مثال شواهد باستان شناسان بیانگر این مطلب است که شش قرن پیش از میلاد مسیح یونانیان از وسایلی چوبی برای حمل وسایل سنگین استفاده می‌کردند. رومی‌ها نیز در ساختار جراثقال یونانی‌ها تغییراتی ایجاد نمودند و از آن در ساخت‌وساز استفاده می‌کردند. جرثقیلهایی که رومیان از آن استفاده می‌کردند به ترِدویل معروف است.

در قرن شانزدهم میلادی برای افزایش طول باربرداری جرثقیل، قسمت بازوی متحرکبه قسمت بالابرنده یا بازوی اصلی اضافه شد. با انقلاب صنعتی استفاده از جرثقیل‌ها برای حمل بار در بنادر رونق گرفت. در سال ۱۸۳۸ ویلیام آرمسترانگ کارخانه دار و تاجر انگلیسی جرثقیلی ساخت که با قدرت آب کار می‌کرد. یکی از جرثقیل‌های او توسط نیروی دریایی ایتالیا در سال ۱۸۸۳ مورد استفاده قرار گرفت. این دستگاه تا اواسط دهه ۱۹۵۰ برای فعالیت‌های گوناگون استفاده می‌شد و هنوز با گذشت چندین دهه در شهر ونیز ایستاده‌است.

یک جرثقیل در حال حمل یک کانکس

شکستن دکل یک تاورکرین در اثر بلند کردن بار خارج از ظرفیت

انواع جرثقیل:

در بیشتر پروژه‌های عمرانی جرثقیل برجی (به انگلیسی: Tower crane) بیشترین کاربرد را دارد. جرثقیل‌های مرسوم امروزی عبارت‌اند از:

• جرثقیل برجی یا تاورکرِین – معمولاً در ساختمان‌های مرتفع مورد استفاده قرار می‌گیرد و به سه صورت بر روی زمین نصب می‌شود.

• جرثقیل سیار – به دو صورت ثابت با نصب جک (کفی یا بدون کفی، خودروبر و غیره) یا سیار کارگاهی (با بار) عمل می‌کند.

• جرثقیل سقفی – در سالن‌های صنعتی، تولیدی یا سایر خطوط (انبار، تعمیر و غیره) در ارتفاع بر روی خطوط باربر کناری قابل نصب است و عموماً به دو شکل جرثقیل سقفی تک پل و جفت پل مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• جرثقیل شناور

• جرثقیل دروازه‌ای – به دو صورت دروازه‌ای و نیم دروازه‌ای قابل استفاده است. جرثقیل های دروازه ای در دو نوع سازه تک پل یا دو پل ساخته می شوند.

• جرثقیل بازویی – به دو صورت بازویی (دیواری) یا ستونی بازویی قابل استفاده در صنایع است.

• جرثقیل آویز – درسالن‌ها و مکانهای با محدودیت ارتفاع و خطوط مونتاژ سری (خودروسازی و…) در ظرفیت تا ۵ تن قابل استفاده است.

• جرثقیل بازویی – این جرثقیل ها امکان چرخش از 180 تا 360 درجه را دارند. در محیط های کاری و فضای باز مورد استفاده قرار میگیرند و قابلیت بارگیری تا 10 تن را دارند.

• جرثقیل نیم دروازه ای- نوعی جرثقیل دروازه ای است که در محیط کاری و فضای باز مورد استفاده قرار میگیرد. این جرثقیل بر روی یک پایه استوار است.

• جرثقیل خاص – به‌صورت ترکیبی از گروه‌های قبلی استفاده می‌شود و در موارد استفاده خاص مانند پشته کردن و غیره کاربرد دارد.

طناب جرثقیل

به منظور بلند نمودن بار در کارگاه‌ها، بسته به نوع فعالیت از طناب‌هایی با جنس‌های گوناگون استفاده می‌شود:

• زنجیر ساخته شده از آلیاژ فولادی

• طناب سیمی

• نایلون

• پلی استر

• الیاف مصنوعی

• طناب فیبری طبیعی و مصنوعی